مقدمه

قرآن کریم همواره به مساله الگودهی توجه داشته است ؛ واز روش هایی تربیتی قرآن ، معرفی الگوهای برتر در هر زمینه است.

آیات وحی، در هنگام نقل زندگی پیامبران تنها به اوج های زندگی آنان اشاره می‌كند. از هزاران پیامبر تنها شماری معدود را معرفی می‌كند كه بهترین و قابل ارایه ترین افراد به همه جوامع بشری است و دیگر از میان آن همه لحظات زندگی ایشان تنها به اوج های زندگی آنان اشاره می‌كند كه قابل پیروی باشند.

با بررسی آیات مرتبط به حضرت اسماعیل (علیه السلام) می‌توان ایشان را به عنوان یک الگویی مقاومت معرفی کرد.

قران کریم از ویژگی های منحصر به فرد و اقدامات موثر حضرت اسماعیل (علیه السلام) سخن به میان آورده است.

ویژگی های منحصر به فردی مانند " غلام حلیم" ،" صابر" " صادق الوعد" و اقداماتی مانند "همراهی دردستور هجرت"، "مشارکت در ساختن بنای کعبه" ، " آماده کردن مکه جهت معتکفین" و " تسلیم در برابر فرمان حق" که از نمونه های موثر در الگوی مقاومت است.

وجه مشترک تمام ویژگی ها و اقدامات حضرت اسماعیل که بصورت مستقیم و غیر مستقیم معرفی شده"صبر و استقامت " است و این مساله نشان دهنده ی این نکته است که صبر و مقاومت حضرت اسماعیل در تمام رخدادهای زندگی موجب شده تا بتوان ایشان را الگویی مقاومت اسلامی معرفی کرد.

صبر از بزرگترين ملكاتی است كه قرآن آن را ستوده و مكرر امر بدان نموده است، قريب به هفتاد مورد آیه نازل شده ، تا جایی که درباره‏ صبر فرموده: «إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ، اين صبر از كارهاى بس مهم است».(طباطبایی،بی تا، ج1 :ص 518).

درخصوص حضرت اسماعیل (علیه السلام) الگوی مقاومت در قرآن ، مقالات نوشته شده که به برخی از آن ها اشاره می‌کنیم:

« مطالعه تطبیقی واقعه تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل(ع) در متون مذهبی با یافته های باستان شناختی از بابِل-بین النهرین»نوشته خلیل الله بیک محمدی، در مجله مطالعات باستان شناسی پارسه ، سال دوم، تابستان 1397، شماره 4 منتشرشد.

دیگر مقاله « كعبه و بررسي تاريخ بناي آن در قرآن» نوشته سيدجلال امام در مجله معرفت شماره 114 - خرداد 1386 چاپ شد. در این مقاله آمده است: برخي از مفسّران با استفاده از اين آيات و روايات، حضرت ابراهيم(عليه السلام) و حضرت اسماعیل(علیه السلام) را بنيانگذار كعبه مي دانند. اما بسياري از مفسّران معتقدند كه كعبه پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) نيز وجود داشته است و آيات قرآن كريم اشاره به بازسازي و مرمّت كعبه به دست حضرت ابراهيم(عليه السلام) و حضرت اسماعیل(علیه السلام) دارند.

قابل ذکر است که تحقیق حاضر از لحاظ روش اجرا از نوع تحقیقات توصیفی – تحلیلی است و جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و جستجوی اطلاعاتی ، فصل نامه و مجلات تخصصی صورت می‌گیرد.

در تتبع صورت گرفته در بین مقالات در مورد حضرت اسماعیل ؛به جمع آوری اقداماتی که زمینه ساز الگوگیری ایشان در جهت مقاومت اسلامی باشد ، بدست نیامد است پژوهه حاضر درصدد است با جمع آوری و دسته بندی ویژگی ها و اقدامات حضرت اسماعیل نقش الگویی مقاومتی ایشان را ارائه دهد.

برای الگوگیری ، ضرورت دارد به بررسی رویدادهای زندگی حضرت اسماعیل از طفولیت تا بزرگسالی که موجب پی ریزی الگوی مقاومت شده است پرداخته شود. برخی از آن ها عبارت اند از غلام حلیم ، صابر ، صادق الوعد ، اطاعت از دستور پدر مبنی بر هجرت ، مشارکت با پدر در بنای کعبه ، فراهم کردن شرایط حج و اطاعت فرمان الهی برای ذبیح الله شدن ؛ که در ادامه پژوهش در دو بخش ویژگی ها و اقدامات ، تبیین می‌شود.

1.ویژگی ها

ویژگی در لغت به معنی خصوصیت و اختصاص است (دهخدا، 1377ش ج31 ص 312) و مراد از آن صفتی شاخص است.

هر يك از ویژگی ها و رخدادهاي مهمي كه در دوران مختلف زندگی حضرت اسماعيل(عليه السلام) رخ داده است، نقطه عطفي در تاريخ زندگي ايشان و نيز تاريخ دعوت توحيدي و منطقه حجاز، به ويژه شهر مكه به شمار مي رود.

حضرت اسماعیل طبق آیات الهی دارای یک سری ویژگی های ممتاز بودند . در ادامه برخی از این ویژگی های حضرت اسماعیل که در الگوی مقاومت بودن ایشان موثر بوده است؛ بررسی می‌شود.

1-1. حلیم

قرآن كريم تولد حضرت اسماعيل(عليه السلام) را عطيه اي الهي براي ابراهيم(عليه السلام) مي شمرد كه در دوران كهنسالي او رخ داد (ابراهيم: 39) نخستين تقاضاي حضرت ابراهیم بعد از نجات آتش نمرودیان از پروردگار اين بود كه فرزند صالحى به او عطا فرمايد، زيرا تا آن روز صاحب فرزندى نشده بود(طبرى ،1387ق،ج 13:ص 156؛طوسی،بی تا، ج6 :ص301؛ طباطبایی،بی تا، ج 12:ص 77؛ مکارم شيرازي،1371ش، ج 10:ص 36).

سپس خداوند دعای ابراهیم را اجابت کرده و فرمودند: فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ " ما او را به نوجوانى حليم و بردبار و پر استقامت بشارت داديم"(صافّات:101).

بسياري از مفسران، اين فرزند را اسماعيل(عليه السلام) دانسته اند(طبرسي،1380ش، ج 8:ص 322؛ فیض کاشانی ،1416ق، ج 4: ص 276؛حويزى،بی تا،ج4:ص419؛مراغی،1365، ج23: ص 73؛ طباطبایی،بی تا،ج 17:ص153).

اگرچه برخی از مفسران صفت"حلیم" بودن را به اسحاق نسبت داده اند.(مقاتل،1423ق، ج 3:ص 614).

حضرت اسماعیل به برکت استجابت دعای پیامبر الهی به دنیا آمده اند و حلیم بودن ایشان به دلیل بشارت الهی، قطعی است.

 واژه" حليم" از "حلم" به معنى خويشتندارى به هنگام هيجان غضب است، و از آنجا كه اين حالت از عقل و خرد ناشى مى‏شود گاه به معنى عقل و خرد نيز به كار رفته، و گر نه معنى حقيقى" حلم" همان است كه در اول گفته شد(راغب اصفهاني،1409ق، ذیل واژه« حلم»).

حلم صفتى عزيز الوجود و كميا ست حق تعالى هيچ پيغمبرى را به آن توصيف نكرده مگر ابراهيم و ولد او را (شريف لاهيجى،1373ش، ج‏3 :ص 784) و حلیم كسى است كه در عين توانايى در هيچ كارى قبل از وقت شتاب نمى‏كند، و در كيفر مجرمان عجله‏اى به خرج نمى‏دهد.( طبرسي،1380ش،ج 8:ص 706).

 کسی که حلیم است ، روحى بزرگ دارد و بر احساسات خويش مسلط است.

خداوند علاوه بر ویژگی حلیم بودن ، بشارت باقی ماندن اين فرزند را تا زمانى كه به سنى برسد كه قابل توصيف به حلم باشد داده است، و در آيات بعد مطرح می‌شود.

حضرت اسماعیل در دوران نوجوانی خود در ماجرای " ذبح" حلم و بردباری و مقاومت خویش را به نمایش گذاشتند.

1-2. صادق الوعد:

صادق‌الوعد بودن، صفت الهى است، «إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ»(آل عمران: 9)صداقت در وعده، خصلتى نیکو و بسیار ارزشمند است.  در سوره مریم سخن از صفات برجسته حضرت اسماعیل به میان آمده که می‌تواند در جهت ایجاد و استمرارجامعه توحیدی موثر و برای همگان الگو باشد. چنانکه قرآن می‌گوید:

«وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ ۚ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا»(مریم:54) و در اين كتاب (آسمانى) از اسماعيل (نيز) ياد كن، كه او در وعده‏هايش صادق، و رسول و پيامبرى (بزرگ) بود.

مساله ی که مفسران ذیل آیه مذکور به آن پرداخت اند اختلاف نظر در این‌که اسماعیل کیست؟ بیشتر آنها گفته‌اند که او فرزند ابراهیم خلیل الرّحمن است. (طوسى، بی تا، ج 7:ص 135؛ طبرسي،1380ش، ج 6:ص 800؛طيب ،1369، ج 8 :ص458؛ هوارى،1426ق، ج3: ص15؛ امین، 1361، ج8: ص136؛ ‏ مکارم شیرازی،1371، ج 13:ص 94.) و اگر در این آیه شریفه حضرت اسماعیل(علیه السلام) تنها نام برده شده و از اسحاق و یعقوب نامی نیامده براى این بوده که قرآن کریم نسبت به خصوص اسماعیل(علیه السلام) عنایت داشته است (طباطبایی،بی تا،ج 14: ص 63).

طبق آیه ی مذکور ، ویژگی صداقت در وعده، از صفات برجسته اسماعیل(علیه السلام) بود این ویژگی باعث شد که وی داراى منزلتى ویژه باشد، و این ارزش معنوى، معیارى در بزرگداشت و تجلیل وی در قرآن است.

ستودن اسماعیل به «صادق الوعد» بودن علاوه بر تمجید از موصوف، تمجید از وصف نیز به شمار مى آید.

حضرت اسماعیل درتمام رخدادهای زندگی بخصوص در جریان دستور ذبیح الله شدن، با صبر و استقامت ، صداقت وعده خود را اثبات کردند.

داشتن صداقت وعده جز به صبر و استقامت محقق نمی شود.

1-3.صابر:

صبر، در لغت به معنای شکیبایی کردن ، نقیض جزع به کار می‌رود (دهخدا 1341ج 18 ص36) و در فرهنگ اخلاقی، صبر عبارت است از وادار نمودن نفس به انجام آنچه كه عقل و شرع اقتضا می‌كنند و بازداشتن از آنچه عقل و شرع نهی می‌كنند. (راغب اصفهانی،1409م ص474 ) از آنچه گفته شد صبر عبارت است از خویشتن داری و کنترل خود نسبت به چیزی که شرع و عقل از آن بازمی دارد.

 این خصلت ارزشمندى است که خداوند، دارندگان آن را مى‏ستاید؛ و همانطور که در مقدمه مطرح شد بیش از 70 آیه در مورد این خصلت با ارزش سخن به میان آمده است.

همان گونه که در ایه 85 مبارکه انبیاء خداوند از سه پیامبر صابر نام می‌برد :

« وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ ۖ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ».

هر یک از پیامبران یاد شده در طول عمر خود در برابر دشمنان و یا مشکلات طاقت فرسای زندگی صبر و مقاومت به خرج دادند و هرگز در برابر این حوادث زانو نزدند و هر یک الگویی از استقامت و پایمردی بودند .

اسماعيل عليه السلام به عنوان فرزند برومند حضرت ابراهيم و جدّ بزرگوار رسول گرامى اسلام ،در طول زندگانی خویش از هجرت به مکه ی غیر ذی زرع و بنای کعبه صابر بودند و زيباترين حماسه‌ى صبر خویش را بر دستور الهى را در ماجراى رؤياى صادقه‌ى ذبح او توسط پدرش به نمايش گذاشتند.

2. اقدامات:

معرفی حضرت اسماعیل به عنوان الگویی مقاومت علاوه بر برخی ویژگی ها ، برخی اقدام عملی را نیز شامل می‌شود.

عملکردهای حضرت اسماعیل در طول حیات خویش زمینه های الگوی مقاومت را فراهم کرده است.  اقداماتی مانند همراهی در هجرت، مشارکت بنای کعبه، فراهم کردن شرایط حج و اطاعت از دستورالهی مبنی بر ذبیح الله شدن موجب شد حضرت اسماعیل جز الگوهای مقاومین معرفی شوند.

در ادامه پژوهش به بررسی هر یک از اقدامات مقاومتی حضرت اسماعیل پرداخته می‌شود:

2-1.همراهی در هجرت

یکی از رویدادهای مهم در آبادانی مکه، هجرت هاجر و حضرت اسماعیل(علیه السلام) به سرزمین مکه بود.

حضرت اسماعیل در این هجرت کودک بودند. سختی های طاقت فراسایی به همراه مادر متحمل شدند تا دستور پدر در جهت امرالهی محقق شود.

وقتى خداوند اسماعيل(علیه السلام) را به حضرت ابراهيم (علیه السلام) عطا كرد، به او فرمان داد كه اين كودك و مادرش را در مكّه اسكان دهد. ابراهيم (علیه السلام) فرمان الهى را اطاعت نمود و سپس براى آنان دعا كرد.

قرآن كريم این هجرت را گزارش كرده است: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ»(ابراهیم:37).

پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی‌آب و علفی، در کنار خانه‌ای که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را برپا دارند؛ تو دلهای گروهی از مردم را متوجّه آنها ساز؛ و از ثمرات به آنها روزی ده؛ شاید آنان شکر تو را بجای آورند!

طبق نظر مفسران منظور از ذریه ، " اسماعیل و فرزندان وی " هستد. (طوسى، بی تا، ج 6: ص299؛ طبرسي،بی تا، ج 2:ص 251 ؛ طباطبایی،بی تا، ج 12:ص110).

در توصیف محلی که حضرت اسماعیل هجرت کردند تعبیر " غَيْرِ ذِي زَرْعٍ" آورده شده و مقصود آن" غير ذى مزروع" است، تعبیر قرآن کریم بخاطر تاكيد در نداشتن روييدنى است.  جمله مذكور بطورى كه گفته‏اند علاوه بر دلالت بر نبودن زراعت اين معنا را هم مى‏رساند كه زمين غير ذى زرع اصلا شايستگى زراعت را ندارد، مثلا شوره‏زار و يا ريگزار است. (طباطبایی،بی تا، ج12:ص78).

روايت هاي مربوط به سبب مهاجرت پر مشقت هاجر و اسماعيل(عليه السلام) ظاهري يكسان ندارند. برخي منابع اسلامي حسادت ساره به هاجر، تلاش وي براي پيشگيري از جانشيني اسماعيل(علیه السلام) به جاي پدر، همچنين آزار و اذيت اسحاق(عليه السلام) به دست اسماعيل(علیه السلام) را در اين زمينه دخيل شمرده اند.(قمی،1363، ج1: ص60؛ مکارم شیرازی،1371، ج 10 :ص 363؛ یعقوبی،بی تا، ج 1:ص 25). 

آيات و روايت ها نشان مي دهند كه سكونت آنان در مكه به فرمان خدا، با هدايت جبرئيل (قمی،1363، ج 1:ص 60 ؛طبرسي،1380ش،ج 6: ص 86؛طباطبایی،بی تا، ج12:ص79) و در مسير گسترش دعوت و تقويت جامعه توحيد بوده است.

دستور الهی با وجود زمينه هاي طبيعي و ظاهري ياد شده براي هجرت هاجر واسماعيل به مكه منافات ندارد و شايد فرمان الهي پس از درخواست ساره بوده باشد(طبري، 1356،ج 1: ص 253 – 254).

بيشتر مفسران (طبرى،1387ق، ج 13:صص 300 - 302 ؛ طبرسي،1380ش، ج 1: ص 389 ؛ طباطبایی،بی تا، ج 1:ص 288) و تاريخ نگاران مسلمان (ابن الاثير،1385ق، ج 1: ص 103 - 105 ؛ ابن خلدون، بی تا، ج 1: ص 350 ؛ جزائري،1380،ص 142) ذيل آيه 37 ابراهيم ، پيدايش زمزم و گرد آمدن برخي قبايل در پيرامون آن و آبادي و رونق گرفتن مكه را با آمدن هاجر و اسماعيل(علیه السلام) پيوند داده و آن را از آثار دعاي حضرت ابراهيم(علیه السلام) دانسته اند.

 برپايه برخي از روايات، هاجر جامه اي را كه همراه داشت، بر درختي افكند و همراه اسماعيل(علیه السلام) درسايه آن پناه گرفت. حضرت ابراهيم(علیه السلام) هنگام ترك آنان، در پاسخ هاجر گفت: شما را به خدايي مي سپارم كه به فرمان وي در اين سرزمين جايگزين تان كردم (مجلسی،1363، ج 12:ص 98 ؛ 24؛ فیض کاشانی،1416ق، ج 3 :ص 92 ؛ حويزى،بی تا ، ج 2: ص 549).

هاجرواسماعيل(علیه السلام)در جاي كنوني حجر اسماعيل سكونت يافتند.(طبرى،1387ق،ج 1: ص 762).

در پي ناياب شدن آب آشاميدني در آن بيابان خشك و سوزان، هاجر از كوه صفا بالا رفت و چون آبي يا كسي را نيافت، پايين آمد و از كوه مروه بالا رفت (کلینی،1363، ج 4: ص 202 ؛ طبرسي،1380ش، ج 1: ص 389 ؛ ابن الاثير،1385ق، ج 1 : ص 103 ، قمی،1363، ج 1 :ص 61 ؛ طبرى،1387ق، ج 13: ص 301).

سرانجام هاجر از فراز مروه آبي را در كنار اسماعيل(علیه السلام) ديد و نزد وي بازگشت. او پيرامون آب را با رمل فراگرفت (قمی،1363، ج 1: ص 61 ؛ طبرى،1387ق، ج 13: ص 302 ؛ فیض کاشانی،1416ق، ج 3: ص 93) پيدايش اين چشمه كه بعدها زمزم نام گرفت، بر اثر ساييده شدن پاي اسماعيل(علیه السلام) بر زمين و از ارهاصات(ارهاص،رويدادي فراعادي است كه پيش از نبوت يك پيامبر و در پيوند با وي رخ مي دهد) وي دانسته شده است. (کلینی،1363،ج 4:ص 202 ؛ فخر رازى، بی تا، ج 19:ص 136) .

 با پيدايش چشمه زمزم در آن بيابان بي آب و علف، برخي كاروان ها در آن جا توقف كردند و شماري از قبايل در پيرامون آن گرد آمدند (کلینی،1363،ج 4: ص 202؛ قمی،1363، ج 1 :ص 61 ؛ طبرسي،1380ش،ج 1:ص 389 ؛ ثعلبي، ‏،بی تا ، ج 5: ص 322).

آنچه در این هجرت تاریخ ساز و عملکرد هاجر و اسماعیل، رخ داد نمادی از" توکل برخداوند " و "صبر و استقامت" ایشان است. با این صبر و استقامت زمینه های شکل گیری شهر مکه آغاز شد.

الگوی مقاومت گاهى با هجرت، دورى از پدر و محروميّت از امكانات رفاهى همراه است

2-2. مشارکت در بناي كعبه

یکی از مراحل تشکیل شدن جامعه توحیدی ،ساختن و بازسازی بنای کعبه است. قرآن كريم از همكاري اسماعيل(عليه السلام) با پدرش ابراهيم (عليه السلام)در بالا بردن پايه هاي كعبه و بازسازي آن خبر مي دهد: إِذ يَرفَعُ إِبرَاهِيمُ القَوَاعِدَ مِنَ البَيتِ وَإِسمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّل مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ العَلِيمُ (بقره:127) و (نيز به ياد آوريد) هنگامى را كه ابراهيم و اسماعيل، پايه‏هاى خانه (كعبه) را بالا مى‏بردند، (و مى‏گفتند:) «پروردگارا! از ما بپذير، كه تو شنوا و دانايى!(ترجمه مکارم)

بيشتر مفسران بر اين باورند كه كعبه پيش از ابراهيم(علیه السلام) وجود داشت؛ ولي آثارش تا حدي از ميان رفته بود و حضرت ابراهيم و اسماعيل آن را بازسازي كردند(طبرى،1387ق، ج 1: ص 749 ؛ طبرسي،1380ش، ج 2: ص 382 ؛ فخر رازى، بی تا، ج 4 : ص 57) روايات رسيده از امامان معصوم(علیهم السلام) نيز مؤيد اين گزارشند (کلینی،1363،ج 4: ص 203 ؛ طبرسي،1380ش، ج 1: ص 388 ؛ مجلسی،1363،ج 12:ص 93 – 94) ایشان  با راهنمايي جبرئيل جاي كعبه را يافتند (طبري، 1356،ج 1:ص 253 ؛ قمی،1363، ج 1:ص 62).

برخی مفسراني به نقل از مجاهد و دیگران گفته اند: كعبه نخستين بار به دست حضرت ابراهيم و اسماعيل ساخته شد (طبرسي،1380ش، ج 1: ص 387) بر پايه برخي روایات، چهار فرشته سنگ مي آوردند و حضرت ابراهيم و اسماعيل كعبه را مي ساختند. آن ها ديوارها را تا ارتفاع 12 ذراع ساختند و دَرِي براي ورود و بيرون رفتن در آن نهادند(حويزى،بی تا ،ج 1: ص 129).

ساختن یا بازسازی کعبه کار پرمشقت و سختی است. حضرت اسماعیل با صبر و استقامت در این امر مهم با پدر همراهی کردند.

2-3. دعا

كلمه دعا و مشتقاتش كه حدوداً بيش از 200 بار در آيات قرآن كريم بكار رفته است. از ريشه «دَعَوَ» و به معني خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهي مطلق خواندن از آن منظور است(عبدالباقی،1363ق: باب دعا).

دعا در لغت به معني صدا زدن و به ياري طلبيدن و در اصطلاح اهل شرع، گفت‌وگو كردن با حق تعالي، به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشكلات از درگاه او و يا به نحو مناجات و ياد صفات جلال و جمال ذات اقدس اوست(فیومی،1414ق:ص16).

دعا كردن، همراه وهمرنگ شدن با كلّ هستى است (الرحمن:29)دعا كننده با انسان غافل از خدا،  تفاوت دارد و سنّت خداوند لطف به دعاکننده است. دعا و گفتگو با خداوند، ظرفيّت انسان را براى دريافت الطاف الهى بيشتر مى‌كند.

«وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ»(بقره:186) و هنگامی که بندگان من، از تو در باره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند و به مقصد برسند.

 دعا در زندگی حضرت اسماعیل از بدو تولد تا بزرگسالی نقش داشته است.

حضرت اسماعیل علیه السلام با دعای حضرت ابراهیم علیه السلام متولد شدند (ابراهیم:39) و ایشان نیز بهمراه پدر ،در مواقف مختلف دعا می‌کردند .

ابراهيم و اسماعيل (علیهم السلام)  هنگام ساخت كعبه از خداوند خواستند تا از نسل آن ها امتي مسلمان و تسليم در برابر فرمان الهي پديد آورد: رَبَّنَا وَاجعَلنَا مُسلِمَينِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسلِمَةً لَك(بقره:128).

آن دو همچنين هنگام ساختن كعبه از خداوند خواستند كه از نسل آنان پيامبري را برانگيزد تا آيات الهي را براي آن ها تلاوت كند، كتاب و حكمت را به آنان بياموزد و به تزكيه آنان بپردازد: رَبَّنَا وَابعَث فِيهِم رَسُولاً مِنهُم يَتلُو عَلَيهِم آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الكِتَابَ و الحِكمَةَ وَيُزَكِّيهِم(بقره:129).

از اقدامات الگویی مقاومت ، دعا وطلب از خداوند است. دعاهای حضرات ابراهیم و اسماعیل ، الگودهی الهی است.

2-4. همراهی با پدر در فراهم کردن شرایط حج(امنیت و طهارت)

از جمله اقدامات حضرت اسماعیل همراهی با حضرت ابراهیم در فراهم کردن شرایط حج برای معتکفین است .طبق آیه ی 215 مبارکه بقره امنیت و طهارت درکعبه صورت گرفته است.

«وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْنا وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى‏ وَعَهِدنَا إِلَى إِبرَاهِيمَ وَإِسمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيتِيَ لِلطَّائِفِينَ والعَاكِفِينَ و الرُّكَّعِ السُّجُودِ»: و (به خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم! و (برای تجدید خاطره،) از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید! و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه مرا برای طواف‌کنندگان و مجاوران و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.

 در آيه فوق، خانه خدا (خانه كعبه) از طرف پروردگار به عنوان يك پناهگاه و كانون امن و امان اعلام شده و مى‏دانيم وبا مقررات شديدى براى اجتناب از هر گونه نزاع و كشمكش و جنگ و خونريزى در اين سرزمين مقدس وضع شده است، بطورى كه نه تنها افراد انسان در هر قشر و گروه و در هر گونه شرائط بايد در آنجا در امنيت باشند بلكه حيوانات و پرندگان نيز در آنجا در امن و امان بسر مى‏برند و هيچكس حق ندارد مزاحم آنها شود. و امنیت بستر مناسبی جهت تشکیل جامعه ی توحیدی است

حضرت ابراهيم و اسماعيل (علیهم السلام) افزون بر ساختن كعبه، فرمان يافتند تا خانه خدا را براي طواف كنندگان، مجاوران، ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنند.

مقصود از تطهير را پاك كردن خانه خدا از بت ها، مظاهر شرك وبت پرستي(طبرى،1387ق،ج 1: ص749) علاوه بر پاکی از مظاهر شرک، نجاساتي مانند خون و مدفوع حيوانات، و بنياد نهادن آن بر پايه پاكي گفته اند. (طوسی،بی تا،ج 1:ص 454 ؛ طبرسي،1380ش، ج 1:ص 382).

از آن جایی که ایجاد امنیت و زدودن خانه کعبه از هر نوع آلودگی اعمّ از آلودگی های شرک و بت پرستی و مظاهر نجاسات همراه با سختی و مشقت است نیاز به " صبر و بردباری  " دارد .

2-5. تسلیم در برابر فرمان حق

2-5-1.دستور الهی

از مهمترین رویداد زندگی حضرت اسماعیل (علیه السلام) امرالهی مبنی بر ذبح ایشان بود.

به گزارش قرآن كريم ، هنگامي كه فرزند ابراهیم(عليه السلام) به سن جواني رسيد، ابراهيم(علیه السلام) در رؤيا ديد كه فرزند خود را سر مي بُرد. او نظر پسرش را در اين زمينه جويا شد. پسر، پدر را به انجام فرمان الهي دعوت كرد و وعده صبر و بردباري داد: «قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَري فِى الْمَنامِ أَنِّى أَذْبَحُكَ فَانْظُر ما ذا تَري قالَ يا أَبَتِ افْعَل ما تُؤْمَرُسَتَجِدُنى إِن شاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرينَ» هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت!»(صافات: 102).

 قرآن كريم بدون پرداختن به نام ذبيح و جزئيات ديگر اين رويداد، فقط بخش هاي مهم و گزيده آن را در مسير اهداف هدايتي و تربيتي خود گزارش كرده است. اما مفسران به جزئيات نيز پرداخته اند. (مقاتل،1423ق، ج 3: ص 665 ؛ فخر رازى، بی تا، ج 26: ص 347 ؛ بيضاوي،1418 ق ،ج 5: ص 20؛ قمی،1363، ج 2: ص 225 ؛ طبرسي،1380ش، ج 11:ص 389 ؛ مجلسی،1363،ج 12:ص 125؛ طباطبایی،بی تا، ج‏17:ص230).

2-5-2. واكنش اسماعيل^{(عليه السلام)} به قرباني شدن

محتواي گفت و گوي حضرت ابراهيم و اسماعيل درباره ذبح، موضوعي ديگري است كه مفسران به آن پرداخته اند. قرآن كريم فقط نظر خواهي ابراهيم(عليه السلام) از اسماعيل(عليه السلام) درباره رؤياي خويش براي ذبح وي و سفارش اسماعيل(عليه السلام)به پدرش در انجام اين فرمان و نيز وعده او را به صبر و بردباري در اين زمينه گزارش كرده است. (صافّات: 102) مفسران پرسيدن نظر اسماعيل(عليه السلام) را جلوه اي از ادب الهي ابراهيم(عليه السلام) (طباطبایی،بی تا، ج 6: ص 273) و هدف آن را آسان تر شدن كار بر اسماعيل(عليه السلام) (تفسير ابن كثير،2008م، ج 4: ص 17)پي بردن به ميزان استقامت وي در راه خدا (طبرى،1387ق،ج 23:ص 93) ورود آگاهانه او به اين مأموريت و بهره مند شدنش از لذت رضا (مکارم شیرازی،1371، ج 19:ص 121)ستايش در دنيا، و پاداش در آخرت (فخر رازى، بی تا، ج 26 :ص 157)دانسته اند. همچنين پاسخ رضايت آميز حضرت اسماعيل (عليه السلام) را نشانگر ادب و فروتني وي و آرامشگر قلب پدر گفته اند. او اجراي فرمان الهي را از پدر خواست و وعده داد كه از بي تابي يا هر كاري كه به آشفتگي پدر در هنگام ديدن فرزند غرقه به خونش بيفزايد، خودداري ورزد(طباطبایی،بی تا، ج 6:ص 273 - 274) افزون بر آن چه كه قرآن حكايت مي كند، مفسران سخناني ديگر نيز به اسماعيل(عليه السلام) نسبت داده اند كه از تلاش وي براي كاستن از درد و رنج پدر و مادر حكايت مي كند.

بسته شدن با طناب براي پيشگيري از دست و پا زدن، نگاه نكردن به چهره اسماعيل(عليه السلام) هنگام ذبح، كشيدن محكم و شتابان كارد براي زودتر خلاص شدن، كَندن لباس هاي وي براي پيشگيري از خون آلود شدن آن و نابردباري مادر با ديدن آن، رساندن سلام و لباس وي به مادرش و ستايش ابراهيم(عليه السلام)از سخنان اسماعيل(عليه السلام) در زمره اين تلاش هايند (طبرى،1387ق، ج 23:ص 94 ؛ طبرسي،1380ش،ج 8:ص 326) همچنين گفته اند: هنگامي كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) نهايت فرمان پذيري اسماعيل(عليه السلام) را ديد، او را در آغوش گرفت و صورتش را بوسيد و هر دو گريستند (زمخشری،1984م، ج 3: ص 350) بر پايه برخي گزارش ها، شيطان در اين ميان بسيار كوشيد تا با وسوسه اسماعيل، ابراهيم و هاجر را از انجام فرمان الهي بازدارد. اما با پايداري و استقامت آنان، در كار خود توفيق نيافت. حضرت ابراهيم(عليه السلام)براي راندن شيطان، هفت بار به سوي او سنگ پرتاب كرد (زمخشری،1984م، ج 3: ص 349 ؛ ابوالفتوح رازى،بی تا، ج 16 ، ص 219 ؛سيوطى،1404،ج 5:ص 284.)

قرآن كريم ذبح فرزند را مي خواند كه بيانگر سختي، بزرگي و يكتا بودن اين آزمون الهي "بلاي مبين " است (طبرى،1387ق، ج 23: ص 95 ؛ زمخشری،1984م، ج 3:ص 348) إِنَّ هَذَا لَهُوَ البَلاءُ المُبِينُ این مسلما همان امتحان آشکار است (صافّات:106).

بررسي آيات مربوط نشان مي دهد كه ذبح اسماعيل(عليه السلام) دشوارترين و واپسين آزمون الهي ابراهيم (عليه السلام) بود كه كامل ترين نمونه يگانه پرستي و تسليم در برابر خداوند را به نمايش نهاد. حضرت ابراهيم(عليه السلام)آزمون هاي دشواري چون افكنده شدن در آتش، دل كندن از خانه و كاشانه و قوم و خويشان و مهاجرت به سرزمين غربت را با موفقيت پشت سر نهاده بود. (مريم:19 ، 46  48 ؛ انبياء:21 ، 71 ؛ عنكبوت: 29؛صافّات: 37 ، 97  99 ) اما همه آن ها در مقايسه با ذبح اسماعيل(عليه السلام)، به ويژه با عنايت به وضع خاص آن دو پيامبر الهي، بسيار آسان تر بود.

 حضرت اسماعیل در این آزمون الهی به بردباری و صبر با پدر خود همراهی کردند و در قول خود مبنی بر "صابر بودن" و"صادق الوعد"(مریم:54) بودن را اثبات کردند.

نتیجه گیری

معرفي الگو، بهترين شيوه تربيتي است. الگو بايستي کامل، روشن و برجسته باشد . در پژوهش حاضر بخش های از زندگی حضرت اسماعیل در قرآن به عنوان یکی از الگوهای مقاومت بررسی شد. نقش الگویی مقاومت ایشان کامل، و برجسته است.

 قرآن کریم، حضرت اسماعیل را با ویژگی های منحصربفردی مانند حلیم ، صابر و صادق الوعد بودن معرفی می‌کند. علاوه بر ویژگی های خاص ایشان از برخی عملکرد ایشان مانند تحمل و همراهی در هجرت به مکه به دلیل اطاعت از دستور پدر و مشارکت در بنای کعبه و فراهم کردن شرایط حج و اطاعت از دستور الهی مبنی بر ذبح شدن و...نیز سخن به میان آمده است.

طبق عملکردهای مطرح شده ایشان با صفت صابرین معرفی شدند «وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ».( انبياء: 85) از مجموع آنچه بیان شد ، می‌توان شاخصه ی مقاومت و صبر و شكيبايى را استخراج کرد.

 صبر و استقامت باعث یاری خداوند می‌شود. و"استعينوا بالصبروالصلاة" :(بقره:153) استعانت بمعناى طلب كمك است، و اين در وقتى صورت مى‏گيرد كه نيروى انسان به تنهايى نمى‏تواند مهم و يا حادثه‏اى را كه پيش آمده بر وفق مصلحت خود بر طرف سازد.حضرت اسماعیل در  برخی از رویدادهای عمر شریف شان بدون استعانت الهی نمی توانستن مقاومت کنند.

با توجه به شاخصه ی منحصر به فرد " صبر و استقامت" در حضرت اسماعیل که بصورت مستقیم و غیر مستقیم به ایشان نسبت داده شده است، میتوان به این نتیجه رسید یکی از الگوهای مقاومت در قرآن حضرت اسماعیل (علیه السلام) هستند.

منابع و ماخذ

قران کریم ترجمه ایه الله مکارم شیرازی

آلوسی، محمود بن عبدالله؛ روح المعانی،بیروت، دار الکتب العلمية،بی تا.

ابن الاثير، عز‌الدين ابوالحسن على بن محمد؛الکامل في التاريخ، بیروت،دارالکتب الاسلامیه،1385ق.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد؛ تاریخ ابن خلدون، بیروت، دارالفکر،بی تا.

ابوالفتوح رازى، حسين بن على؛ روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن،مشهد، آستان قدس رضوى بنياد پژوهشهاى اسلامى‏، بی تا.

امین، سیده نصرت؛ مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.

بيضاوى، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزيل و أسرار التأويل، بيروت، دار احياء التراث العربى‏،1418 ق.‏

ثعلبى، احمد بن محمد؛ الكشف و البيان،بی جا، دار إحياء التراث العربي‏،بی تا.

جزایری، نعمت الله؛ داستان پیامبران یا قصه‏‌های قرآن از آدم تا خاتم‏، ترجمه یوسف عزیزی‏، تهران، هاد، ۱۳۸۰ش‏.

حويزى، عبدعلى بن جمعه؛ تفسير نور الثقلين، قم‏، اسماعيليان،بی تا.

دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، دیجیتالی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1341 ش

راغب اصفهاني، ابوالقاسم الحسين بن محمد بن فاضل؛ المفردات في غريب القرآن‏، بيروت،‏دار الكتاب العربي‏،1409 ق‏.

سید قطب ؛في ظلال القرآن، بیروت،دارالشوق، 1408.

سيوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بكر؛ الدر المنثور فى التفسير بالماثور،قم، كتابخانه عمومى حضرت آيت الله العظمى مرعشى نجفى(ره)،1404ق.

شریف لاهیجی، محمد بن علی؛ تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، ۱۳۷۳ش.

طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان في تفسیر القرآن، بیروت ، موسسه الاعلمی للمطبوعات،بی تا.

طبرسي، ابوعلي الفضل بن الحسن؛ تفسير جوامع الجامع،قم، حوزه علميه قم، مركز مديريت، بی تا.

___________________؛ تفسير مجمع البيان، تهران، ناصر خسرو، 1380ش.

طبرى، محمد بن جرير؛ ترجمة تفسیر طبری، مترجم حبیب یغمایی،تهران،انتشارات توس، 1356 ش.

_____________؛جامع البيان عن تأويل آي القرآن(تفسيرطبري)، بيروت، دارالتراث العربي، 1387ق.

طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیرعاملی،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

طيب ، سيد عبد الحسين؛ اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1369 هـ.ش.

عبدالباقی، محمدفواد؛المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم،قاهره، دارالحديث،1363ق.

فخر رازى، محمد بن عمر؛ التفسير الكبير(مفاتيح الغيب)،بیروت، دار إحياء التراث العربي‏،بی تا.

فیض کاشانی، محسن؛التفسیر الصافی، تهران، مكتبة الصدر، ۱۴۱۶ ق.

فیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنير،     قم، موسسة دار الهجرة،1414 ق.

قمى، على بن ابراهيم؛ تفسير القمي، قم، دار الكتاب،1363 ه. ش‏.

کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.

مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.

المراغي، أحمد بن مصطفى؛ تفسير المراغي، بيروت، دار الفكر، 1365.

مقاتل بن سليمان؛ تفسير مقاتل بن سليمان، بيروت، دار احياء التراث العربى‏،1423ق.

مکارم شيرازي و ديگران، ناصر؛ تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1371ش.

میبدی، ابوالفضل رشید‌الدین؛کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امير کبير،1371ش.

هوارى، هود بن محكم؛تفسير كتاب الله العزيز، بى جا،دار البصائر،1426ق.

یعقوبی، احمد بن اسحاق؛ تاریخ الیعقوبی، بی نا، بیروت، بی‌تا.